سوزن دوزی چیست و چه فرقی با گلدوزی دارد؟ در این مقاله قصد داریم یکی از هنرهای زیبا ، اصیل و کاربردی به نام انگلیسی needlework را با هم بررسی کنیم. با ما همراه باشید.
همه ما وقتی برای خرید به بازار میرویم ، در ذهنمان به چند گزینه فکر میکنیم. در ابتدا به آن وسیله هایی که میخواهیم تهیه کنیم فکر میکنیم یا شاید لیستش را بنویسیم. در ادامه فکر میکنیم مرکز خریدش کجاست و از کجا تهیه میشود. اینکه مسافتمان تا رسیدن به بازار مد نظر چقدر است و مسیرهایش کجاست. اما در نهایت با رسیدن به بازار، ذهنمان را متمرکز در مدلهای مختلف وسیله ای میکنیم که میخواهیم بخریم. کم کم با دیدن مدلهای مختلفش، طرح و نقشها در ذهنمان ثبت میشوند. شاید در ابتدا اصل خرید برایمان اولویت باشد، اما زیبا و دلنشین بودنش هم از اهمیت زیادی برخوردار است.
تاریخچه سوزن دوزی
بیاییم کمی چشمهایمان را ببندیم و به 8 هزار سال پیش سفر کنیم. آسیای مرکزی و کشورهای حاشیه دریای خزر، همان جایی است که هنر سوزن دوزی درآن پیدایش یافته است. همزمان با رایج شدن تولید بافت پارچه ، دوخت و دوز هم رواج پیدا کرد. به این شکل که پشم چیده شده ی حیوانات تبدیل به نخ و بعد تبدیل به پارچه میشد. آن سالها بعد از تبدیل شدن نخ به پارچه ، با چوب های خاصی دوخت و دوز را بر روی پارچه ها انجام میدادند. نمونه دوخت ساده بر روی پارچه را میتوان در دوره ساسانیان و عصر صفویه مشاهده کرد.
سوزن دوزی چیست ؟
یکی از صنایع دستی، هنرهای بسیار ظریف و نوعی گلدوزی ما ایرانی ها است. این هنر زیبا به پارچه های ساده و بدون نقش، روح میدمد و آن را چشم نواز میکند. این هنر کاربردی، با نخ و سوزن بر روی پارچه یا بافت های دیگر دوخته میشود. ابتدا طرح های دلخواه یا نقشه سوزن دوزی را با یک رنگ ساده بر روی پارچه رسم میکنند و سپس آن طرح ها را به زیبایی هر چه تمام تر میدوزند. این چنین است که ذهن هنرمند و دست توانمند زنان، همراه با ابزارهای نخ و سوزن بر روی طرحهای خام نقش میبندد.
با پیشرفت تکنولوژی، امروزه این هنر به دو شکل دستی و صنعتی انجام میشود. از نوع دستی به جهت زمان و زحمت بیشتری که دارد ، از قیمت بیشتری هم به نسبت به نوع ماشینی برخوردار است.
شهرها و مناطق مشهور به سوزن دوزی
هنر سوزندوزی ایرانی از قدمت زیادی بر خوردار است. در ایران، شهرهایی مانند بلوچستان، قوم بختیاری، ترکمن ها، شهر خراسان، کرمان، ممقان، یزد و اصفهان از مناطقی هستند که به این هنر پر نقش و نگار میپردازند. از میان همه این مناطق، شهر ایرانشهر بلوچستان خیلی بیشتر از مناطق دیگر ایران به این هنر شهره شده است. این شهر در سال 1397 به عنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شده است.
ابزارهای لازم
ابزارهای اصلی : برای این هنر زیبا به پارچه و سوزن مناسب و نخ سوزن دوزی نیاز است. اما قبل از هر چیز باید انتخاب کنیم که میخواهیم کدام مدل را انجام دهیم. برای هر مدل، پارچه، نخ و سوزن مناسب خودش وجود دارد. در کنار همه این ابزارها، وسایلی هم هستند که برای راحتی دوخت به کار میروند. محافظ انگشت در برابر سوزن یا انگشتانه، کارگاه برای نگه داشتن پارچه، قیچی و … از ابزارهای جانبی آن است.
پارچه های مناسب برای سوزن دوزی
نوع پارچه ای که برای این هنر اصیل مناسب است، به تعداد انواع مدلهای آن متفاوت است. انتخاب نوع پارچه به عواملی مانند مدل، سلیقه دوزنده و به میزان هزینه ای که میشود مرتبط است. پارچه های کتان، زربافت(زری)، پارچه ابریشمی، پارچه پشمی، پارچه پنبه ای ،عریض، شیش تاری ، چلوار و … برای این کار استفاده میشود. در اکثر مواقع از پارچه های کتان و ابریشم استفاده میشود.
نخ های مناسب
در روزگاران دور فقط با رنگ های گیاهی، نخ ها را رنگ میکردند. اما سالهاست که در کنار رنگ های گیاهی، از رنگ های مصنوعی نیز برای رنگ کردن نخ ها استفاده میشود.
تهیه نخ مناسب برای سوزن دوزی، رابطه ای مستقیم با مدلش، سلیقه و مقدار هزینه ای که میخواهید بپردازید دارد. نخ ابریشم، نخ پنبه ای، نخ پشمی، نخ های فلزی(گلابتون،نقده، سرمه) و نخ های مصنوعی از انواع نخ های موجود در بازار برای این هنر ظریف است.
سوزن
سوزن ابزاری است که پارچه یا چرم و دیگر بافت ها را به هم اتصال میدهد. به همین جهت سوزن یکی از مهم ترین ابزار برای دوخت است. برای هر نوع دوخت، متناسب با پارچه یا بافتی که استفاده میشود ، سوزن مناسب خودش نیز وجود دارد.
انواع سوزنها مانند: سوزن شارپ، سوزن بیتوین، ســـوزن کرول، ســــوزن چنایل، سوزن دارنینگ(رفو)، سوزن تاپستری، سوزن منجوق دوزی و … هر کدام برای یک نوع پارچه و دوخت است.
برای خرید سوزن باید به خرازی یا فروشگاه آنلاین خرازی مراجعه کنید و نوع دوختی که میخواهید انجام دهید را بگویید. به طور مثال بگویید سوزن مناسب گلدوزی میخواهید.
انواع مدل های سوزن دوزی
سوزن دوزی سنتی در شهرها و اقوام مختلف ایران ، به شکلهای مختلف و با نام های متفاوت عرضه میشود. نقوشی که در هر مدل بر روی پارچه دوخته میشود با استفاده از اشکال هندسی و بسیار منظمی است که بر گرفته از عناصر طبیعی ، باورها ، اعتقادات آن سرزمین است.
بلوچی دوزی
مهم ترین روش تزئین لباس در بلوچستان، بلوچی دوزی یا رودوزی بلوچی است. در قدیم، نخ استفاده شده در این نوع بیشتر از نخ های ابریشمی بود. اما از نخ دمسه فرانسه یا نخ های پاکستانی هم برای این نوع دوخت استفاده میشود.
پارچه این نوع دوخت، دو ویژگی دارد :
- باید تار و پود مشخصی داشته باشد که به آن شش تاری میگویند.
- باید تار و پودش راست باشد و کج راه نباشد.
ترکمن دوزی ( سیاه دوزی )
در سالهای دور، از ترکمن دوزی یا سیاه دوزی برای خوش نقش کردن لباسهای مردان، زنان و کودکان و حتی برای تزئین پرده ها استفاده میشد. اما در این سالها بیشتر برای تزئین لباس زنان استفاده میشود.
نخ استفاده شده برای این هنر از نخ های ابریشمی ، پنبه ای یا نخ های مصنوعی اکریلیک است. پارچه های مورد استفاده هم از پارچه های ابریشمی و پشمی استفاده میشود.
پته دوزی ( سوزن دوزی کرمانی )
پته دوزی یکی از هنرهای اصیل مردم کرمان است. در استان کرمان شغل دامداری رواج دارد و یکی از شغلهای مهم این شهر محسوب میشود. پارچه مناسب برای پته دوزی از پشم دام ها به دست می آید که نام آن پارچه عریض است. پارچه عریض از پشم بافته میشود. البته با رونق گرفتن کارخانه های تولید پارچه ، سالهاست که از پارچه های کارخانه ای نیز برای پته دوزی استفاده میشود.
نوار دوزی
از هنر نوار دوزی ، برای تزئین سرآستین، لبه دامن، لبه یقه و … استفاده میشود. نوارهای سوزن دوزی شده ، فقط بخشی از محصولات تکمیلی مانند مانتو، لباس ، کیف ، رومیزی ، کیف، کفش، پرده و … است. اما آنقدر زیبا و خوش نقش است که میتواند به عنوان جزئی از روند تولید یک محصول، زیبایی خاصی به کل آن محصول تولیدی ببخشد.
بخارا دوزی
پیدایش هنر بخارا دوزی از شهر بخارا بوده است. در این شهر ابریشم و پنبه به وفور یافت میشود. از این محصولات برای بخارا دوزی استفاده میشود، به همین جهت این شهر به بخارا دوزی معروف شد. پارچه های مورد استفاده در این هنر، پارچه هایی مانند کتان ، چلوار و گاهی پشمی و ابریشمی است. این هنر چشم نواز در صنایعی مانند ملحفه، رو تختی، رو میزی، شال ، پرده ، لباس، سجاده و … استفاده میشود.
زرتشتی دوزی
پیشینه زنان زرتشتی به پیش از اسلام میرسد. آنها نوعی دوخت دارند که به آن زرتشتی دوزی یا گبر دوزی میگویند. در این هنر چشم زیبا بیشتر از نمادهایی استفاده میشود که هر کدام درون مایه ای از باورهای زرتشتیان دارد.
در قدیم، زمانی که دختری زرتشتی متولد میشد، مادر او از همان زمان لباس و جهاز عروسی دخترش را فراهم میکرد. نخ ریسی، بافتن پارچه و دوختن لباس و گلدوزی لباس عروس، سالها زمان میبرد تا به پایان برسد.
در ایران پته دوزی کرمان به هنر زرتشتی دوزی بسیار شباهت دارد. در حال حاضر هنر زرتشتی دوزی در زرتشتیان یزد و تهران رواج دارد.
ممقان دوزی
یکی دیگر از اقسام سوزن دوزی، ممقان دوزی است. این هنر رنگارنگ در یکی از شهرهای تبریز به نام ممقان ظهور و بروز پیدا کرد. وسایل لازم برای ممقان دوزی، نخ ابریشم و پارچه ی دبیت و متقال است. در حال حاضر این هنر برای تهیه جلیقه، کمربند، کفش، رومیزی و … استفاده میشود.
خامک دوزی
هنر خامک دوزی از سرزمین افغانستان پیدایش یافته و یکی از صنایع دستی افغانستان است. از این نوع سوزن دوزی برای جلوه دادن به لباسهای مجلسی و سنتی، لباس نوزاد و لباس عروس استفاده میشود. برای خامک دوزی به نخ ابریشم و پارچه هایی مانند کتان و شبیر نیاز است که تار و پودشان مشخص باشد.
خامک دوزی در افغانستان هم بر روی تور و هم بر روی پارچه انجام میشود. به همین دلیل برای این نوع نیاز به سوزن مخصوص و کارگاه گلدوزی است تا پارچه ثابت بماند و تمرکز بر روی دوخت باشد.
آینه دوزی
هنر آیینه دوزی در شهرهای سیستان و بلوچستان، گرگان، هرمزگان و کردستان رواج دارد . به این شکل است که آیینه های کوچک یا پولک را بر روی لباسهای محلی ، جلیقه ، کمربند و … میدوزند. آیینه دوزان بر این باورند که آینه انعکاسی از حقیقت است و نظرهای بد را از صاحبش دور میکند.
برای آیینه دوزی به این وسایل نیاز است:
- پارچه از نوع ترگال، مخمل، ساتن یا جیر
- آیینه مربع و دایره با قطر کم
- یک رشته نخ شش لایه یا نخ ابریشم
- سوزن کرول و برای سوزن دوزی بر روی پاچه های ضخیم از سوزن چنایل
کاربردهای سوزن دوزی
در گذشته های دور، این هنر بیشتر برای زیباتر کردن پارچه یا لباسها استفاده میشد .اما در این سالها به یک هنر کاملا تخصصی تبدیل شده است. در دنیای مدرن امروز سوزن دوزی روی مانتو ، بولیز، شومیز، شلوار، روسری، شال ،کت و دامن استفاده میشود.
پارچه مبل، رومیزی، پرده، کیف، وسایل تزئینی، خرج کار لباس، جانماز، سجاده، دستمال سفره، کوسن و …هم میتوانند با این هنر، بسیار زیبا و روح بخش باشند.
چه افرادی میتوانند یاد بگیرند
شاید شما هم با دیدن پارچه ها و محصولات خاص و زیبای سوزن دوزی تصور کنید که کار بسیار سخت و پیچیده ای است و هر کسی نمیتواند انجامش دهد. اما یادگیری آن بسیار آسان است. زنان بلوچستان به دخترانشان از کودکی آموزش این هنر را میدهند. در نتیجه نگران سختی یادگیری این هنر اصیل نباشید، فقط کافی است که علاقه و ذوق پرداختن به این هنر را داشته باشید.
روش نگهداری و شست و شوی کارها
برای نگهداری کارهای سوزن دوزی شده باید به طرح آن توجه کرد. نحوه نگهداری کارها با طرح ها و پارچه های مختلف، متفاوت است.
چند نکته:
- باید آنها را با دست یا به تنهایی در لباسشویی بشویید تا به طرح های آن آسیبی وارد نشود.
- با توجه به اینکه در این هنر از رنگ های مختلف استفاده میشود، بهتر است که آن را با آن ولرم بشوییم . در این صورت رنگها با هم ترکیب نمیشوند.
- در زمان اتوکشی، حتما از یک پارچه مرطوب بر روی کار استفاده کنید و به این شکل غیر مستقیم اتو بکشید. در این صورت کیفیت نخ و پارچه حفظ میشود.
- دقت کنید که پارچه سوزن دوزی شده پس از برش ، ریش ریش میشود. برای رفع این مشکل بعد از برش پارچه ،حتما آن را سردوز کنید.
جمع بندی
ممکن است شما هم در زمانی که میخواهید به هنر سوزن بپردازید ، متوجه انواع و مدلهای مختلف این هنر شده باشید. در این مقاله سعی شده به صورت اجمالی به ابعاد مختلف هنر سوزن دوزی سنتی پرداخته شود تا شما بتوانید هنر دلخواهتان را با آگاهی انتخاب کنید.
برای انتخاب هر یک از مدلهای آن نیاز است ابتدا با هر کدام از روشها بیشتر آشنا شوید. در این مقاله به تاریخچه، شهر ملی آن ،مدلهای مختلف این هنر و ابزارهای لازمش پرداخته شد. اینکه در دنیای مدرن چه جایگاه و کاربردی دارد و نحوه نگهداری و ماندگاری بیشتر آن به چه صورت است.
در پایاین اگر سوالی یا نظری در مورد این مقاله دارید ، در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.
